พระพุทธรูปประทับยืนเหนือพนัสบดี

ภาพ สลักพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี เป็นประติมากรรมสลักนูน ในศิลปะทวารวดี โดยมักทำรูปพระพุทธเจ้าประทับยืนหรือนั่ง อยู่ตรงกลางเหนือพาหนะซึ่งมักทำเป็นรูปสัตว์ผสมหรือครุฑในรูปบุคคล เรียกกันว่า “พนัสบดี” สองข้างของพระพุทธองค์ปรากฏรูปบุคคลยืนหรือนั่งอยู่เคียงข้าง ซึ่งเป็นรูปของบุคคลหลายกลุ่มทั้งที่เป็น พระอินทร์และพระพรหม เทวดา หรือบุคคลในลักษณะของพระโพธิสัตว์

ภาพสลักแผ่นนี้ คงมิได้เป็นการสื่อถึงพระพุทธประวัติตอนใดตอนหนึ่งอย่างเฉพาะเจาะจง ถึงแม้ว่าภาพสลักของบุคคลทั้งสองข้างที่มีการแต่งกายที่ต่างกัน บุคคลด้านซ้าย ถือแส้หรือจามร สวมผ้านุ่งยาวกรอมข้อเท้า ส่วนเศียรที่แตกบิ่นหายไปยังคงเห็นเค้าร่างของ ชฎามงกุฎ (มุ่นมวยผม) ซึ่งเป็นลักษณะของนักบวช อันหมายถึง พระพรหม ส่วนบุคคลด้านขวา ถือแส้หรือจามร สวมผ้านุ่งสั้น มีผ้าคาดเหนือพระชานุและผูกเป็นปมที่ด้านขวา สวมมุงกุฎ สร้อยคอ กำไลต้นแขน และกำไลข้อมือ อันหมายถึง พระอินทร์ แต่สามารถพบภาพลักษณะเช่นนี้ได้จากพระพุทธประวัติตอนต่าง ๆ เช่น ยมกปาฏิหาริย์ เทศนาโปรดพุทธมารดา และปฐมเทศนา รวมทั้งการแสดงอิริยาบถและมุทราของพระพุทธรูปเหนือพนัสบดีคงเป็นเพียงแค่ อิริยาบถและมุทราที่ได้รับความนิยมในสมัยทวารวดีเท่านั้นเอง

ส่วน พนัสบดี แต่เดิมมีนักวิชาการอธิบายเพียงเบื้องต้นว่า หมายถึง สัตว์ผสม ที่เกิดจากการนำเอาพาหานะของเทพในศาสนาฮินดูมารวมกัน ได้แก่ มีหูและเขาเหมือนโคนนทิ พาหนะของพระศิวะ มีจะงอยปากเหมือนครุฑ พาหนะของพระนารายณ์ และมีปีกเหมือนหงส์ พาหนะของพระพรหม ดังนั้น การสลักภาพพระพุทธเจ้าประทับเหนือพนัสบดีคงหมายถึงความเป็นใหญ่เหนือเทพทั้ง 3 ในศาสนาฮินดู แต่อย่างไรก็ตามแนวคิดนี้ไม่ได้รับการยอมรับในชั้นหลังเนื่องจากภาพของพนัส บดีที่พบในศิลปะทวารวดีมีความหลากหลาย และน่าจะพัฒนามาจากครุฑ ในศิลปะอินเดีย จนพัฒนากลายเป็นสัตว์ผสมในสมัยหลัง ๆ รวมทั้งพนัสบดีที่พบในประเทศไทยแต่ละรูปแบบไม่ได้มีการสลักให้เฉพาะเจาะจง ตามลักษณะของสัตว์พาหะทั้ง 3 ชนิดเท่านั้น แต่ยังพบลักษณะของสัตว์ต่าง ๆ มากมาย อาทิ โค มังกร งู สิงโต นก เป็นต้น และยังมีการเสนอแนวคิดว่าน่าจะมีความหมายดั้งเดิมตามแบบอย่างของอินเดีย เรื่อง พนัสบดีเป็นสัตว์แห่งจักรวาลหรือดวงอาทิตย์  

ในปัจจุบันภาพ สลักพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี ยังไม่สามารถสรุปประโยชน์ใช้สอยที่ชัดเจนได้ บางท่านสันนิษฐานว่าอาจเคยประดับอยู่กับธรรมจักร บางท่านสันนิษฐานว่าประดับตามหน้าบันอาคาร  และบางท่านสันนิษฐานว่าเป็นใบเสมาติดกับอาคาร ส่วนความหมายก็คงหมายถึง การแสดงสัญลักษณ์ที่เป็นการเชิดชูฐานันดรศักดิ์อันสูงส่งของพระพุทธเจ้า หรือ คติเรื่อง “ธรรมของพระพุทธองค์นั้น ก็เปรียบประดุจได้กับแสงแห่งดวงอาทิตย์ เมื่อส่องไป  ณ ที่แห่งใดก็จะยังชีวิต หรือเกิดความสงบสุขได้ ณ ที่แห่งนั้น”